یکی از دلایل اقتصادی بودن برنامه هسته ای ایران؛ "هزینه فرصت"

دیوید ار. هندرسون*

۱۲ آذر ۱۳۸۵

تصور کنید که شما از ذخیره نفتی برخوردار هستید که سه برابر مقداری است که در سال مصرف می کنید و فرض کنید که یکی از اصلی ترین استفاده هایی که از نفت می کنید در جهت تولید الکتریسته برای مزرعه تان است. آیا شما می بایستی الکتریسیته خود را از فرد  یا منبع دیگری تهیه کنید (الکتریسیته ای که از سوختن مقادیر دیگری نفت یا فعالیت یک راکتور هسته ای تولید شده است)؟ سوال فریبنده ای است. شما نمی توانید بدون مقایسه دو مقدار حیاتی به آن جواب دهید: هزینه نفتی که برای تولید الکتریسیته می سوزانید و هزینه ای که برای خرید برق جایگزین می پردازید. برای مثال اگر هزینه تولید برق از نفت خودتان 7 سنت برای هر کیووات ساعت باشد و هزینه خرید برق 9 سنت برای هر کیلووات ساعت، بافرض تمام شرایط ثابت، شما باید خودتان برق تولید کنید. از طرف دیگر، اگر وضعیت عکس را در نظر بگیریم، باز با فرض تمام شرایط ثابت، عاقلانه تر آن است که شما برق را به جای تولید، خریداری کنید. اما چرا از نفت خودتان برای تولید برق استفاده نکید؟ چرا از کس دیگری بخرید؟ پاسخ در یک چیز است: هزینه فرصت Opportunity cost. مقدار هزینه فرصت نفتی که استفاده می کنید برابر است با ارزش باارزش ترین گزینه جایگزین نفت. اگر چه شما این امکان را دارید که نفت را خودتان استفاده کنید، با این حال این امکان را نیز دارید که آن را بفروشید. در اینصورت اگر شما بتوانید نفت را با قیمت بیشتری به فروش برسانید، فروش آن و خرید برق از یک منبع دیگر برای شما ارزان تر تمام می شود. بیشتر افراد هنگامی که عبارت "هزینه فرصت" به گوششان می خورد، به فکر مفهومی می افتند که سال ها پیش در کلاس اقتصاد یاد گرفته اند، مفهومی که اهمیت آن را متوجه نبوده اند. در حقیقت "هزینه فرصت" یکی از مفاهیم اقتصادی است که می تواند بسیاری از رفتارهای دور و بر ما - از این نکته که افراد با درآمد زیاد به خاطر هزینه فرصت زیاد زمان برای آنها از اتوبوس استفاده نمی کنند، چرا که این مساله در واقع باعث می شود سوار شدن به اتوبوس از سوار شدن به هواپیما برایشان گرانتر تمام شود تا این نکته که اتاق های هتل های منهتن خیلی کوچک تر از اتاق های هتل های هوستون است، چرا که هزینه فرصت زمین در منهتن خیلی بیشتر از هزینه فرصت زمین های هوستون است - را توضیح دهد. در حقیقت، مفهوم هزینه فرصت تا آن اندازه قدرتمند است که می تواند یکی از موارد توضیح دهنده رفتار دولت ایران در سال های اخیر باشد. هنگامی که دولت ایران اعلام می کند که می خواهد برای تولید برق به غنی سازی اورانیوم بپردازد، خیلی ها از خودشان می پرسند "چرا؟ اصلا چرا ایرانی ها باید خواستار انرژی هسته ای باشند؟  آنها نفت دارند! (به  نفتی که دارند نگاه کنید!)". این همان روشی است که کمیته مشترک ایالات متحده در جملات آغازین گزارش مارس 2006 خود**، آن را به گونه ای دیگر باز گو می کند: "منابع گسترده نفت و گاز ، ادعای رژیم ایران را که برنامه هسته ای را برای تولید انرژِی می خواهد زیر سوال می برد". اما این منابع گاز و نفت، همانگونه که مفهوم هزینه فرصت به طور شفاف بیان می کند، به هیچ وجه ادعاهای آنها را زیر سوال نمی برد. البته ممکن است که دولت ایران در این زمینه دروغ بگوید. هر چه باشد دولت ها در تمام جاهای دنیا دروغ می گویند. اما این امکان هم هست که دولت ایران راست بگوید. (در هر حال، وجود منابع نفت و گاز دلیلی برای رد استدلال دنبال کردن انرژی در پروژه های هسته ای نیست). هزینه فرصت مفهومی است که به ما در فهم این موضوع کمک می کند. همانند مثالی که در بالا ذکر شد، ایران ممکن است ارزش استفاده از نفت برای تولید برق را کمتر از ارزش فروش آن در بازار جهانی بداند. ارقامی که در این مساله در مقابل دولت ایران وجود دارد مشابه ارقام فرضی است که در بالا اشاره کردم. در سال 2005، ایران در روز 4.2 میلیون بشکه نفت تولید کرد و البته دو سوم این مقدار را  نیز صادر کرد. به عبارت دیگر میزان صادرات نفت ایران در روز 2.7 میلیون بشکه بود. با در نظر گرفتن این نکته که امسال هر بشکه نفت به طور متوسط 60 دلار یعنی دو برابر قیمت آن در 2003 با احتساب تعدیلات تورمی  به فروش می رسد، ایران ممکن است حتی بخواهد مقدار بیشتری از نفت خود را صادر کند. به عبارت دیگر هزینه فرصت نفت برای ایران افزایش یافته است. البته من اطلاعات کاملی راجع به انگیزه دولت ایران ندارم اما دلیل فوق می تواند (از لحاظ اقتصادی) توضیح دهنده رفتار دولت ایران برای تولید انرژی هسته ای در جهت استفاده های صلح آمیز باشد. عقیده من این است که شما نمی توانید به صورت ساده انگارانه کاری را کنید که کمیته مشترک اقتصادی ایالات متحده انجام داد؛ اینکه با در نظر گرفتن دو نکته، یکی این که ایران صادر کننده نفت به دنیا است و دیگر این که ایران به دنبال نیروی هسته ای است نتیجه بگیرید که هدف ایران ساخت سلاح اتمی است. هزینه فرصت، چرایی این مساله را نشان می دهد. *دیوید ار.  هندرسون، دکتر در اقتصاد، از محققان انستیتو هوور و استادیار اقتصاد در مدرسه تحصیلات تکمیلی ناوال کالیفرنیا است. ** http://www.house.gov/jec/studies/rr109-31.pdf