بورس نفت ایران

مطالعات بورس نفت از سال 1383 با مشارکت یک کنسرسیوم بین المللی شروع و تفاهم نامه راه اندازی این بورس در اردیبهشت 1383 امضا شد.  محمد عاصمی پور مجری طرح بورس نفت ایران برای بازدید از بورس بین المللی نفت لندن به انگلستان سفر کرد و با برخی از معامله گران بورس لندن به مذاکره پرداخت. گزارش توجیهی طرح راه اندازی بورس نفت ایران در 500 صفحه تقدیم وزیر اقتصاد شد تا برای راه اندازی بورس نفت ایران از طریق شورای بورس اقدام به کسب مجوز قانونی نماید. 

طرح بورس نفت، گاز و پتروشیمی ایران در تابستان 1384 توسط شورای بورس، بر اساس ماده 95 قانون برنامه چهارم توسعه و ماده 95 برنامه سوم به تصویب رسید. ا ین شورا همچنین مقرر کرد که وزارت نفت اقدامات لازم را برای راه اندازی و اجرایی کردن این بورس،  به انجام برساند.  و به این ترتیب طرح راه‌اندازی بورس نفت کشور وارد مرحله عملیاتی خود شد.

شاید بتوان گفت گشایش قریب‌الوقوع بورس نفتی ایران در جزیره کیش که قرار است بزودی کار خود را آغاز کند، بهانه‌ای باشد برای بخشی از فشارهایی که این روزها بر ایران وارد می‌شود. چراکه بناست مبنای پولی خرید و فروش‌ها در این بازار، یورو باشد. بدین‌ترتیب این بازار تا حدودی زیادی ارزش دلار آمریکا را مورد تهدید قرار خواهد داد.

تاثیر بر اقتصاد منطقه‌ای و بین‌المللی

پر واضح است که بورس نفت ایران می‌تواند بازار منطقه‌ای و حتی بین‌المللی را تحت تاثیر قرار دهد. به گفته مقامات ایران، 60 درصد نفت مصرفی و 25 درصد گاز طبیعی مورد نیاز جهان توسط کشورهای خلیج فارس تامین می‌شود. بنابراین هیچ دلیلی ندارد که معاملات نفت و گاز در بازار بورس نیویورک یا لندن انجام شود.

 تشکیل بازار منطقه‌ای با ابتکار عمل ایران، توانایی تاثیر گذاری بر قیمت‌های جهانی نفت، ایجاد قیمت پایه منطقه‌خلیج‌فارس بگونه‌ای که بتواند با قیمت‌های پایه برنت دریای شما رقابت کند و در هم شکستن تحریم‌های آمریکا و تعامل بیشتر با شرکتهای نفتی معتبر از جمله فاکتورهایی هستند که اقتصاد جهانی را تحت تاثیر قرار خواهند داد.

اما شاید بتوان مهمترین ویژگی بورس نفت ایران را انتخاب یورو به جای دلار به عنوان پول رایج، دانست. در حال حاضر معاملات نفتی در بازار بورس نیویورک و لندن بر اساس دلار آمریکا انجام می‌شود  و بورس نفت ایران نخستین بورسی خواهد بود که از یورو به عنوان شاخص نفت استفاده می کند و در صورت موفقیت بورس ایران، بورس‌های معتبری چون نیویورک و لندن به چالش کشیده خواهند شد. به همین دلیل بود که  بورس نیویورک در نخستین واکنش به بورس نفت ایران اقدام به گشایش بورس نفتی دبی کرد.

واکنش رسانه‌های غربی

پس از اینکه محمد جواد عاصمی‌پور مشاور وزیر نفت و مجری طرح بورس نفت ایران درتابستان سال 84  از صدور مجوز قانونی بورس نفت، گاز و پتروشیمی ایران توسط شورای بورس خبر داد، بسیاری از رسانه‌های خارجی از این اقدام ایران به عنوان اهرمی بازدارنده در برابر سیاست‌های سلطه‌جویانه آمریکا نام بردند.

در اوایل ماه "می" بود که رسانه‌های غرب سرانجام  پنبه را از گوش خود بیرون کشیدند و به تهدید قریب‌الوقوعی که ارزش دلار را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد، توجه نشان دادند.

در تاریخ 5 می، " آسوشیتدپرس" در مقاله‌ای با عنوان "ایران، یورو را برای بورس نفتی‌اش در نظر گرفته است" از جهات گوناگون به بورس نفتی ایران پرداخت. نویسنده این مقاله در حالیکه با تلاشی مایوسانه سعی می‌کرد تا بورس نفتی ایران را بی‌اهمیت جلوه دهد، درباره کاهش سریع ارزش دلار در صورت گشایش این بازار، هشدار داد. البته این مقاله حاوی برخی ارزیابی‌های واقع‌گرایانه نیز بود. در این مقاله نقل قولی از "بیل او گریدی" یکی از تحلیل‌گران برجسته "وال استریت ژورنال" چاپ شده بود. اوگریدی گفته بود:"اگر روزی فرا برسد که بزرگترین تولیدکنندگان نفت دنیا بخواهند و یا در بدترین حالت، تقاضا کنند که یورو مبنای معاملات بشکه‌های نفت‌شان شود، این اتفاق به مثابه یک حمله هسته‌ای، اقتصاد آمریکا را تهدید خواهد کرد. تصور کنید اوپک تصمیم بگیرد بیش از این از دلار استفاده نکند. این تصمیم اوپک به منزله‌ی نشانه‌ای برای پایان یافتن هژمونی آمریکایی بوسیله پایان دادن به سلطنت دلار به عنوان ارز رایج در معاملات است. در همان بحبوحه بود که نئومحافظه‌کاران جنگ‌طلب آمریکا بحث حمله نظامی هسته‌ای را به تاسیسات ایران پیش کشیدند.

جنگ یورو و دلار

نگاهی به عراق بیاندازید. در سال 2000 دولت عراق شروع به فروش نفت خود بر اساس شاخص یورو کرد و نقدینگی معادل ده بیلیون دلار کسب کرد. پس از آن در سال‌های 2000 تا 2003 کشورهایی نظیر روسیه ، مالزی، اندونزی و ایران نیز سعی کردند تا نفت خود را به یورو بفروشند. اینگونه شد که تا سال 2003 یورو در برابر دلار قدرت یافت. پس از آن آمریکا که موقعیت دلار را به شدت در خطر می‌دید طرح حمله به عراق مطرح کرد که البته طبیعتا با مخالفت کشورهای اروپایی مواجه شد. چراکه این جنگ از دیدگاه برخی جنگ میان دلار و یورو بود. آمریکا بخوبی می دانست که اگر نتواند در مقابل تمایل صدام حسین برای فروش نفت بر مبنای یورو بایستد، سلطنت دلار به عنوان ارز رایج معاملات نفتی واژگون خواهد شد.

اکنون به مقاله‌ "جروم کورسی" یکی از مدافعان و مجیز‌گویان جرج بوش با نام "ایران گواهی مرگ خود را امضا‌ء کرد"، که در تاریخ هشت می منتشر شد،  نگاهی می اندازیم. او در مقاله خود تصدیق کرد که دلیل اصلی حمله آمریکا به عراق سیاست جدید صدام حسین در فروش نفت_ فروش نفت بر مبنای یورو_ بود. او همچنین در مقاله خود  به چین به دلیل ابراز علاقه به بورس نفتی ایران هشدار داد. در ادامه پای خود را فراتر نهاده و حمله‌ آمریکا به ایران را قریب‌الوقوع خواند. او نوشت:" اگر ایران در تصمیم خود جدی باشد و بخواهد ارزش دلار آمریکا را به عنوان ارز رایج تهدید کند، جنگ درخواهد گرفت. ممکن است تصمیم ایران برای گشایش بازار بورس نفتی به عنوان دلیل رسمی حمله آمریکا به ایران از سوی سیاست‌گذاران دولت ایالات متحده مطرح نشود. اما ممکن است بهانه‌ای شود برای از سر راه برداشتن ایران."

بورس نفت ایران؛ چالش‌ها و فرصت‌ها

مجله "فوربس" در شماره‌ای که هفته‌ی اول "می" منتشر کرد از گشایش احتمالی بورس ایران در همان هفته خبر داد. این مجله با بیان اینکه بازار الترونیکی نفت ایران آماده انجام معامله است نوشت:" وزارت نفت ایران عزم خود را برای گشایش بورس نفتی ایران که از یورو بجای دلار استفاده می‌کند، جزم کرده است. به گزارش تلویزیون دولتی ایران، این وزارتخانه گواهی لازم را برای گشایش این بورس صادر کرده است". " وارن بافت" بانکدار مشهور، بیل گیتس و جورج ساروس از غول‌های بزرگ اقتصادی این خبر را زمینه‌ساز افول اقتصاد آمریکا دانستند.

از سوی دیگر رویترز از قول پرزیدنت احمدی‌نژاد گزارش داد بورس نفتی ایران تا دوماه دیگر گشایش نخواهد یافت. نظربه اینکه بورس نفتی ایران بزودی کار خود را آغاز خواهد کرد باید دید این تصمیم ایران چه تاثیراتی در بالانس شکننده ژئوپولیتیکی قدرت، خواهد داشت.

واضح است که بورس نفتی ایران به عنوان یک تهدید برای اقتصاد آمریکا، یکی از اصلی‌ترین دلایل تهدید نظامی ایران از سوی آمریکاست و ادعاهای مقامات آمریکا که سعی  دارند این تهدیدها را با پیش‌کشیدن فعالیت‌های هسته‌ای ایران توجیه کنند، دروغی بیش نیست. چراکه آژانس اطلاعات ملی آمریکا معتقد است که ایران حداقل ده سال تا ساخت بمب اتم فاصله دارد. حتی سخت‌گیرانه‌ترین بررسی‌ها‌ی کاخ سفید حاکی از آنست که ایران سه سال تا دستیابی به بمب فاصله دارد.

به گزارش شبکه الجزیره بورس نفتی ایران حمایت‌های بین‌المللی را نیز، بخود جلب کرده است و برخی از تولید‌کنندگان اصلی نفت مثل ونزوئلا_ که روابط اقتصادی خود را با ایران استحکام بخشیده است_ و برخی از بزرگترین مصرف‌گنندگان نفت نظیر چین و هند، پیشاپیش حمایت خود را از بورس نفتی ایران اعلام کرده‌اند. سایت الجزیره در مقاله‌ای با نام "نفت یورویی: یک واقعیت یا کابوسی وحشتناک برای آمریکا؟" ، هشدار داد که بورس نفتی ایران این توانایی را دارد تا موجبات کاهش ارزش دلار را فراهم آورده و در مقابل باعث بالا رفتن ارزش یورو به عنوان پول رایج معاملات نفتی جهان شود. در این مقاله آمده بود:" چنین تحولی می‌تواند باعث کاهش ارزش پول رایج آمریکا شده و اقتصاد این کشور را با بزرگترین بحران پس از شوک اقتصادی دهه 1930 میلادی، روبرو کند. "همچنین در این مقاله آمده بود که چگونه تصمیم صدام حسین برای فروش نفت بر مبنای یورو، موجبات حمله به عراق را فراهم کرد. همچنین نقل قولی از سوی "ویلیام کلارک" یکی از متخصصان امنیتی ایالات متحده در این مقاله چاپ شد که گفته بود:" اگر ایران بخواهد هژمونی دلار آمریکا را در بازار بین‌المللی نفت تهدید کند، کاخ سفید بدون معطلی دستور حمله را صادر خواهد کرد."

چرا تهدید؟

اما حقیقتا چگونه است که بورس نفتی ایران تهدیدی برای دلار آمریکا بشمار می‌آید؟

ذخیره ارزی بیش از دو سوم بانکهای مرکزی در سراسر جهان بر حسب دلار است چراکه هر گونه معامله بین‌المللی نفتی باید بر مبنای دلار آمریکا انجام شود. این وضعیت ذخیره نقدینگی باعث می‌شود که با توجه به وضعیت اسف‌بار حاکم بر اقتصاد آمریکا، تقاضا برای دلار آمریکا همیشه وجود داشته باشد. بنابراین بانکهای مرکزی تمایل دارند تا بر معاملات بزرگ نظارت داشته باشند. از سوی دیگر کسری بودجه‌ بانکهای مرکزی با وامهایی به ارزش بیش از 9 تریلیون دلار افزایش یافته و شکاف مالیاتی نیز به سقف 72 تریلیون دلار رسیده است. ایالات متحده دارای اقتصادی است که رو به اضمحلال پیش می‌رود و توافقنامه‌های اقتصادی نظیر نفتا و همچنین توافقنامه‌هایی با چین که همه تحت حمایت سازمان تجارت جهانی انجام شده، اقتصاد این کشور را دچار خسران کرده است. از سوی دیگر کارخانجات ماشین‌سازی آمریکا نظیر فورد و جنرال موتورز نیز هر کدام به ترتیب به اندازه 2/1 میلیارد و 325 میلیون دلار، دچار زیان شده‌اند. اقتصاد آمریکا با مشکلاتی همچون فرار سرمایه، بدهی‌های سنگین و تقریض روزانه 2 میلیارد دلار آنهم فقط برای  نفس‌کشیدن؛ مواجه است. بنابراین طبیعی است که چنین اقتصادی بطور فزاینده‌ای به ذخایر دلار‌های نفتی‌، وابسته باشد. با توجه به گستره مسئولیتهای آمریکا در عرصه اقتصاد جهانی بدیهی است که هر گونه تهدیدی علیه هژمونی دلارآمریکا، بحران را در اقتصاد جهانی دامن می‌زند.

فاینانشیال تایمز در شماره 16 "می" خود در مقاله‌ای  با عنوان" از ترس سقوط ارزش دلار، بانک مرکزی دارایی‌های آمریکا را می‌فروشد" از سقوط آزاد ارزش دلار خبر داد. در این مقاله آمده بود که دلیل پایین آمدن ارزش دلار در چند روز اخیر، تحریم دلار توسط بانکهای اروپایی بود. 

"آلکسی گودرین" ، وزیر اقتصاد روسیه در نشست بهاره بانک جهانی درباره کاهش ارزش دلار هشدار داد. او گفت:" روسیه نمی تواند دلار را به عنوان پول رایج مورد لحاظ قرار دهد چراکه ارزش دلار به عنوان پول رایج، ثبات لازم را ندارد. در سالهای اخیر دلار کاهش چهل درصدی را در مقابل یورو تجربه کرده است. دو سال پیش روسیه نود درصد از سرمایه خود را در قالب دلار ذخیره کرده بود اما این نسبت در حال حاضر به هشتاد درصد کاهش یافته است." در همین نشست چشم‌انداز اقتصادی سال 2006 نیز منتشر شد که در آن درباره اضمحلال ارزش دلار به دلیل عدم تعادل در تجارت جهانی، افزایش بدهی‌های آمریکا و پایان یافتن ذخایر دلارهای نفتی، هشدار داده شد. 

در پایان به نظر می‌رسد با توجه به موقعیت اقتصادی که آمریکا در آن قرار گرفته است و چالشی که این کشور با ایران بر سر مسئله‌ هسته‌ای دارد، آغاز بکار بورس نفت ایران چالش‌هایی قابل پیشبینی را پیش رو خواهد داشت. درحالیکه لازمه موفقیت چنین بازاری اتخاذ سیاست‌های تنش‌زدا و اعمال دقت بسیار در اتخاذ تصمیمات راهبردی در سیاست خارجی کشور است.